Pulitika, ghost employees, ug pagkahanaw sa gugma

   Ang litrato sa bata nakutlo gikan sa Google.

[Naaghat nga tubag human mabasa ang usa ka statement sa usa ka lokal nga opisyal sa dakbayan sa Iligan nga nangutana kung nganong wala pay suhulan ang mga kaswal nga mga empleyado sulod sa hapit lima na ka bulan.]

Ang mayor namo sa Iligan city usa ka ghostbuster. Tanang empleyado nga naa sa listahan sa job order, nadeklara na nga ghost employees. 

Kung mauhon ni, daghang bakante nga pwesto sa among lokal nga panggamhanan. Pwede na kaha ko mangaplay sa imo, Mayor? Kung madawat ugaling ko, hinaut imo kung itratar nga tawo.

Ghost. Sa bisaya pa, kalag. Sa kadaghag nadeklara nga kalag sa Iligan city, siguro ato na lang pud saulugon sa mabulukong pamaagi ang Kalag-kalag permi.
Ambot unsay naa sa hunahuna sa atong gobyerno nga nganlan man nila nga job order ang usa ka trabaho. Ang mga tawo wa nay job, pasmado na, unya ang trabaho orderon pa. Haska jud nilang swelduha!

Dili jud ni mahuman ang banging pamulitika sa Iligan kay walay gusto magpahupay sa ilang mga garbo. Iyahay lang sila og kaso. Iyahay lang sab silag lihok-duso sa ilang mga kaugalingon sa Ombudsman. Kani man gong accountability, kung punaon ugali, maminaw sab unta. Unya maglingkod unta aron maistoryahan unsaon nga mapatunhay ang mabulukong panggamhanan sa syudad. Maayo nalang gani nga adunay mga magpapatigayon nga makapanweldo sa mga namuyo diri. Subo lang mga walay third-party group nga makalingkod ug magpatiwala sa bangi tali sa SP ug sa Eksihutibo aron mahandos ang mga plano sa syudad nga dugay rang naligsan tungod sa pulitikanhong bingkil. Gali, tungod kay wa nay masangpit nga mga teknikal nga mga tawo nga mulihok sa ginagmay nga buhat, hasta ang atong mga kapulisan mao na puy manilhig sa atong syudad.

Nasayod man ang kadaghanan nga duna gayu'y mga isyu nga angay resolbalhon og dili na angay panalipdan sa mga binuwakang bakak. Duna puy mga lihok nga ang intensyon mao ang pag-ipit sa mga hingtungdan imbes nga tul-iron ang mga kasaypanan. Sa pagdagan sa panahon, ang Mayor lihok lang sab sa iya; ang SP sige'g buhat lang pud og mga pangamuyo o di kaha resolusyon nga dili maaksyunan ni mayor. Walay maayo ug hingpit nga komunikasyon niining duruha ka opisina. Kadto bang klase sa kumunikasyon nga magkasinabtanay o dili ba kaha maka-ingganyo sa malahutay nga panag-istorya pa. Tungod kay nahikot sa bul-og sa bingkil-pulitika, nahikot ang tanan sa ilang problema, nalimtan ang mga tawo nga ilang gipanumpaan nga serbisyohan, ug kanunay na lang mangayo og opinyon gikan sa mga gawas nga opisina.

Pulitika. Nindot nga pulong kung nasabtan lang unta ang tinood nga kahulugan niani sa kumunidad nga gipanggamhan. Apan, pulitika, mao usa'y makatukmod sa mga naghandom sa gahum ngadto sa kaalautan.

Simple lang man unta nga mga pangutana ang angay tubagon. Unsa ba gayud ang atong panglantaw nga kaugmaon sa syudad? Isip mga piniling lideres, unsa man diay ang atong misyon sa katilingban nganong mitahan man kamo nga magpapili niadtong ninglabay nga eleksyon? Unsa man ang atong kolektibong abton aron malihok ug mabuhat ang mga plano sa syudad? Dili ba diay pwede nga mangalagad sa katawhan nga way tipig sa inyong mga partido?

Dili na kinahanglan nga pangutan-on nato ang atong mga kaugalingon kung kinsa ang labanan ni bisan kinsa niining bingkil. Makapakuyanap lang kini sa panagbulag-bulag sa mga tawo. Walay padulngan kini. Kung buot nato nga tan-awon, mas tiguwang pa mo kaysa nako nga nagsuwat ani. Untana, mas lalom pa ang inyong mga kinaadman tungod kay nagkataas man ang inyong edad ug nagkadugay na sab mo sa pagdumala. Walay makatul-id sa nga sayop, kundi kamo ra pud. Walay makalampos sa mga tumong ug tinguha kundi ang inyo ra pong kausaban.

Ayaw lang ni ikahi-ubos ang akong litaniya ug kahigwaus sa atong isyu sa dakbayan kay gusto lang nako balansehon ang akong perspektiba.

Dili nako mangutana kung nganong hangtud karon wala pa'y sweldo ang mga kaswal nga empleyado. Usa man usab ko nga dunay kaagi sa syudad adtong una; bisan dili pa ni ang kasamtangang mayor. Upat o lima kabuwan sab ang mulabay usa namo madawat ang among sweldo. Bisan pa lagi arang-arang ang posisyon nato sa sabakan sa opisina sa mayor, mao mang gihapong dugaya ang sweldo. 

Mao bitaw nga samtang manarbaho ta sa gobyerno, mamaligya sab tag lipstick, panty, bra, ice-candy, pahumot, ug uban pa, yawat nalang naay mapudyot alang sa nanag-unang panginahanglan sa balay. Dili na ikatingala kung ang buhatan sa panggamhanan malakip ang istorya sa mga pauso nga brands apil pautang. Ang di lang naku ma-agwanta sa dinugay nga sweldo, kanang panahon nga dunay magkasakit sa mga anak. Magsakit imong dughan pangita og ikutay alang sa mga tambal, bayad sa doktor ug uban pa. Maayo na lang gali kay daghan ko'g amigo ug amiga nga mga doktor nga maduolan ug andam sad mangalagad nga libre.

Ang nakasahi lang sa karon kay hasta ang naa sa kunseho, magyawyaw na nganong wala pa'y sweldo ang mga kaswal nga empleyado. Mao man lang gihapon ang nangalagad sa konseho karon ug sa una, bisan pa man duna nay napulihan ug bag-o nga mga konseyal. Pero adtong una wala jud ko nakadungog ninyo nga magyawyaw nganong wala pay sweldo ang mga tawo. Ayaw lang ni ikahi-ubos kay gusto lang nako balansehon ang akong perspektiba aning problema sa syudad.

Kani nga sistema, dugay na nga gakahitabo. Apan sama adtong una, wala usay hinanaling aksyon. Ning antus sab mi, bisan wala mi ma-santos. Kung gusto nato nga ikonsidera ni ang inhustisya sa ekonomikanhong bahin sa kinabuhi, sobra pa sa inhustisya. Laliman ba ka nga ang uban mutahan na nga musugal, sa pamasin nga makaswerte sa ginagmay nga pamaagi. Ug ang uban, naila na nila ang tanang pautangan diri.

Porbida, naka-amgo ko kadugayan nga kaning pagbalewala sa kadugayon sa sweldo sa mga empleyado, mauy nakabuhat sa kultura nga magsalig sa mga hinabang. Bisan lagi og panginahanglan nga magpataud sa pustiso aron sya maka-usap sa pagkaon, iyangungo man gihapon sa buhatan sa mayor. Kining dugay nga sweldo, mao usay nakalehitimo nga gikan sa bunyag, hospital, ug lubong, ipangaliyupo sa mga buhatan sa gobyerno. Tungod niini, gitan-aw sa mga nakadawat og hinabang nga ang panggobyerno usa na ka limsanan sa utang kabubut-on. 

Kung unta ang sweldo makanunayon lamang mahatag, walay magsige og dasuk sa mga opisina aron mangayo og mga hinabang. Kadto ra untang mga nakasinati og grabe nga kalisod-- kanang gitawag nato nga 'indigents.' 

Mausab lang ni kung ang panggamhanan dunay political will. May kausaban lamang kung adunay tinuay nga compassion to serve for better governance despite differences. Angay bag-uhon ang pulitikanhong daynamismo nga nakapasilag sa matag-usa ug nakahanaw sa gugma sa tinuuray nga pangalagad. Kung buhaton ni, mas hayahay unta gamay ug makaginhawa sab ta nga luag ang atong mga dughan.